Para mí éste es uno de los mejores cuentos sobre la duda y sobre todos los miedos que produce. De lo mejorcito en el campo de los relatos.
Sobre a morte de Bieito.
Foi preto do camposanto cando eu sentín boligar dentro da caixa ó pobre Bieito.(Dos catro levadores do cadaleito eu era un). ¿Sentino ou foi aprensión miña? Entón no podería aseguralo. ¡Foi un rebulir tan maiño…! Como a teimosa puvulla que rila, rila na noite, rila de entón no meu maxín afervoado aquel maiño rebulir.Pero é que eu, meus amigos, non tiña seguranza, e polo tanto — comprendede, escoitade — polo tanto non podía, non debía dicir nada.
Imaxinade nun intre que eu dixese:
– O Bieito vai vivo.
Tódalas testas dos velliños que portaban cirios ergeríanse nun babeco aglaio. Tódolos pícaros que viñan estendendo a palma da man baixo o pingotear da cera virían en remuíño arredor meu. Apiñocaríanse as mulleres a carón do cadaleito. Escorregaría por tódolos beizos un murmurar sobrecolleito, insólito:
– O Bieito vai vivo, o Bieito vai vivo…!
Calaría o lamento da nai e das irmáns, e axiña tamén, descompasandosea gravedosa marcha que planxía nos bronces da charanga. E eu sería o gran revelador, o salvador, eixo de tódolos asombros e de tódalas gratitudes. E o sol na miña face cobraría unha importancia imprevista.
¡Ah ! ¿E se entón, ó ser aberto o cadaleito, a miña sospeita resultara falsa? Todo aquel magno asombro viríase inconmensurable e macabro ridículo. Toda a arelante gratitude da nai e das irmán, tornaríase despeito. O martelo espetando de novo a caixa un son sinistro e único na tarde estantía. ¿Comprendedes? Por iso non dixen nada.
Houbo un intre no que pola face dun dos compañeiros de fúnebre carga pasou a insinuación leviá dun sobresalto, coma se el estivese a sentir tamén o velaiño boligar. Mais non foi máis que un lampo. De seguida ficou sereo. Eu non dixen nada.
Houbo un intre en que case me decidín. Dirixinme ó da miña banda e, acobexando a pregunta nun sorriso deretrouso, deslicei:
– ¿E se o Bieito fose vivo?
O outro riu picaramente coma quen di: “Que ocorrencias temos”, e eu amplifiquei o meu falso sorriso de retrouso.
Tamén me vin a rentes de decilo no camposanto cando xa pousarámo-la caixa e o crego requeneaba.
– “Cando o crego remate” pensei. Mais o crego acabou e a caixa deceu á cova se que eu puidese dicir nada.
Cando o primeiro cadullo de terra, bicado por un neno, petou dentro da cova nas táboas do ataúde, rubíronme ata a gorxa as verbas salvadoras…. Estiveron a punto de xurdiren. Mais entón acudiu novamente o meu maxín e case seguranza do arrepiente ridículo, da rabia da familia defraudada, se o Bieito se topaba morto e ben morto.ñ Ademais o dicilo tan tarde acrecía o absurdo desorbitante. ¿Cómo xustificar non o ter dito ante? ¡Xa sei, xa sei, sempre se pode un explicar!¡Si, si, si todo o que queirades! Pois ben ….. ¿e se tivese morto despois, despois de o sentir eu remexerse, como quizais puidese adiviñase por algún sinal? ¡Un crime, si, un crime o me ter calado. Oíde xa o rebumbio da xente….
– ¡Pediu auxilio e non llo deron, malpocado….!
–El sentía chorar, quíxose erguer e non puido….
–Morreu de espanto, saltoulle o corazón o se sentir decer na cova…
–¡Velaí o tendes, coa cara torta do esforzo!
–¡E ese que o sabía, tan campante, aí a sorrir coma un pallaso!
–¿E parvo ou qué?
Todo o día, meus amigos, andei tolo de remorsos. Vía ó probe Bieito grafiñando nas táboas nese espanto absoluto, máis alá de todo consolo e de toda conformidades, dos enterrados en vida. Chegoume a parecer que todos lían nos meus ollos adormiñados e longanos a obsesión do delito.
E alá pola noite – non o poide evitar – funme camiño do camposanto, coa solapa erguida, ó arrimo dos muros.
Cheguei. O cerco por unha banda era baixiño: unha pedras mal postas, apreixadas por hedras e silveiras. Paseino e fun dereito ó sitio…. Deiteime no cha, apliquei a orell, e axiña o que oín xioume o sangue. No seo da terra unha unllas desesperadas rabuñaban nas táboas.
¿Rabuñaban? Non o sei, non o sei. Alí preto había un sacho… Ía xa cara a el cando fiquei suspenso.
Polo camiño que pasa a rentes do camposanto sentíanse pasadas e rumor de fala. Viña xente. Entón si que sería absurda, tola, a miña presenza alí, daquelas horas e cun sacho na man.
¿Ía a dicir que o deixara enterrar sabendo que estaba vivo?
E fuxín coa solapa erguida, pegándome ós muros. A lúa era chea e os cans latricaban lonxe.
Rafael Dieste, “Dos arquivos do trasno“.